Klavierinstrumenten en met name de piano, zijn wereldwijd de meest bespeelde instrumenten. Een eeuw geleden stond er in vrijwel ieder huis, kerk of café wel één. Van orgels in kerken en orchestrions in cafés tot piano’s en harmoniums in vrijwel ieder huis. Muziek voor gezelligheid en spiritualiteit maakte je toen immers zelf. Sinds de opkomst van de radio en de platenspeler zijn de meeste van die klavierinstrumenten uit de huiskamer verdwenen, ook van buitenplaatsen en kastelen. Als er wel een klavierinstrument staat, dan is dat vrijwel altijd een eigentijdse. En dat is jammer, want een moderne vleugel of keyboard heeft een heel andere klankkleur dan een historisch klavierinstrument. Je kan dan niet meer genieten van de muziek zoals die ooit in deze historische bouwwerken geklonken heeft. Daarmee gaat ons levend muzikaal erfgoed verloren. Helemaal pijnlijk is, dat het aantal jonge musici met enthousiasme voor het brede palet van deze eigenzinnige klavierinstrumenten de laatste jaren duidelijk toeneemt, maar er nauwelijks nog locaties zijn waar zij op deze instrumenten kunnen spelen, zich verder kunnen bekwamen en/of uitvoeringen geven.
Sedert 2011 heeft Museum Geelvinck het thema geadresseerd van het behoud van het levend muzikaal erfgoed van semi-immobiele klavierinstrumenten. Onder meer tijdens het jaarlijkse Geelvinck Fortepiano Festival en daarnaast op conferenties van onder andere:
– REMA (Europees Netwerk voor Oude Muziek)
– ICOM Music (wereldkoepel van muziek- en muziekinstrumentenmusea)
– ICOM ICLCM (wereldkoepel van musea van schrijvers en componisten)
– ICOMOS (wereldkoepel van erfgoedprofessionals)
– Europa Nostra (nominatie voor The Seven Most Endangered European Cultural Heritage)
– Centre Européen de la Musique
en diverse andere gremia
Afgelopen december hebben wij ons voorstel voor behoud van historische klavierinstrumenten gerelateerd aan behoud van gebouwd erfgoed voorgelegd bij de European Heritage Alliance en overhandigd aan de nieuwe Eurocommissaris voor (onder meer) cultuur, Glenn Micallef.
Missie
Geelvinck Muziek Musea zet zich primair in voor het levend erfgoed van semi-immobiele klavierinstrumenten voor volgende generaties te behouden.
Om dit doel te bereiken zetten wij ons in voor het bevorderen van:
– het behoud en toegankelijkheid van de kerncollecties van referentie-objecten, vak-, audio- en muziekbibliotheken en archieven, naast het beschikbaar stellen van (bespeelbare) instrumenten ten behoeve van behoud van het verbonden levend erfgoed
– kennismaking met, educatie van en bekwamen in het verbonden levend erfgoed door volgende generaties, zowel terzake de muziek als het mechaniek.
– kennisvergaring en bestudering van deze instrumenten en hun muziek, alsook conversatie en publicatie daarover, eveneens digitaal
– concertuitvoeringen en andere manifestaties op diverse locaties in Nederland en daarbuiten
– een breedgedragen en cultureel inclusief publiek, dat zich mede-eigenaar voelt van deze muziek en de historische instrumenten, waarmee die wordt uitgevoerd
– innovatie op alle mogelijke terreinen, waaronder zowel digitalisering als het ontwikkelen van nieuwe formats, zodat een wereldwijd publiek op eigentijdse wijze bereikt kan worden
– een opzet, die lange termijn crisisbestendig is, zowel fysiek als financieel, zodat het behoud van de kerncollecties geborgd wordt
Wij beperken ons niet tot Westerse klavierinstrumenten; ook instrumenten uit andere culturen hebben onze aandacht (ook daarvan hebben wij enkele in onze collectie, zoals bijv. harmoniums uit de Indiase muziekcultuur). Ook beperken wij ons niet tot akoestische klavierinstrumenten. Onze collecties bevatten eveneens vroege en tweede helft 20e-eeuwse elektronische keyboard-instrumenten; wij zetten ons in ook deze instrumenten (zoals ook synthesizers) voor komend generaties bespeelbaar te behouden.
Wij vormen een platform en knooppunt binnen een internationaal netwerk van stakeholders op ons terrein. Tevens zijn wij een aanspreekpunt, zowel voor de eigen achterban (erfgoedgemeenschappen) en ervaringsdragers, als voor geïnteresseerden van buiten deze niches. Wij richen ons op zowel professionele als amateur-beoefening van dit levend erfgoed.
Muziek gemaakt op historische instrumenten is niet een planeetje, dat ver van de dagelijkse werkelijkheid zijn eigen weg door het heelal vliegt. De creatieve makers van deze muziek toen en nu zaten en zitten niet ergens in een ivoren toren. Enerzijds kan muziek niet los gezien worden van de tijd waarin zij gecomponeerd werd en de instrumenten, waarop dit gebeurde: ons inziens is de historische context van belang voor de interpretatie. Anderzijds communiceert muziek een impliciete en soms ook een expliciete verklankte boodschap van de componist en/of arrangeur en de huidige uitvoerder, die eveneens relevatie heeft voor het heden. Muziek kan de luisteraar beroeren, het kan een helende werking teweeg brengen, verbinding leggen, woordloos verhalen en diepgevoelde emotie overbrengen. Met muziek kan een statement voor vrede, vrijheid en rechtvaardigheid worden overgebracht en een gevoel van saamhorigheid gesmeed. Kortom, ook muziek gespeeld op historische klavierinstrumenten kan worden ingezet met relevantie voor en impact op de samenleving.
Om onze doelen te bereiken adresseren wij thema’s, die naar onze mening essentieel zijn. Dit zowel binnen de eigen kring (landelijk en internationaal), als publiek (media en bij de relevante instellingen en overheden).
Visie
Wij pleiten voor de terugkeer van historische klavierinstrumenten op de plekken waar deze oorspronkelijk gestaan hebben en waar deze opnieuw tot klinken kunnen worden gebracht. Op die manier worden simultaan vijf doelen bereikt:
• het publiek kan weer kennisnemen en genieten van muziek zoals die vroeger ook geklonken heeft; dit heeft een grote impact op de beleving van historische locaties, maakt het bezoek aantrekkelijker en blijft langer in het geheugen hangen
• het geeft musici, die in historische geïnformeerde uitvoering gespecialiseerd zijn, gelegenheid op een groter aantal plekken op te treden; daarmee wordt hun creativiteit ook gestimuleerd
• het geeft eigentijdse componisten aanzienlijk meer gelegenheid om nieuwe producties te maken en uit te laten voeren, waarbij historische instrumenten een onderdeel vormen, bij voorbeeld in combinatie met muziekgenres en/of muziekinstrumenten uit andere culturen
• het zorgt er voor dat de historische klavierinstrumenten met enige regelmaat gebruikt worden. Dit is beter voor hun conservering, dan dat deze staan te verstoffen in een depotruimte. Evenals bij bij voorbeeld een klok is het beter voor het instrument als het in gebruik blijft.
• het zorgt er voor dat hierop gespecialiseerde ambachtelijke pianotechnici (stemmen, revisie), restauratoren, replica-bouwers en toeleveranciers (bijv. snarenspinners) een bestaansinkomen behouden. daardoor wordt het weer aantrekkelijk voor een jongere generatie om in deze vakken bij seniore ambachtsateliers kennis en ervaring op te doen en uiteindelijk het vakmanschap voort te zetten. Hiermee blijft dit levend erfgoed behouden.
Om deze opzet te stimuleren behoeven historische locaties slechts een miniem deel van hun restauratiebudget, respectievelijk hun jaarlijkse onderhoudsbudget voor de instandhouding van hun “sound heritage” beschikbaar te stellen. Wij schatten dat een 0,5% van dit budget voldoende moet zijn voor restauratie, respectievelijk jaarlijks onderhoud en stemmen van een klavierinstrument.
Het beheer van de instrumenten, die wij hiervoor in langdurig bruikleen willen verstrekken, zal centraal door ons worden uitgevoerd. De locatie, die een historisch klavierinstrument in bruikleen neemt, hoeft dus niet zelf expertise voor onderhoud van het bruikleen in huis te hebben. Bovendien kunnen wij via ons netwerk musici en muziekproducties in contact brengen met deze nieuwe podiumlocaties. Inmiddels hebben wij in het afgelopen decennium hiermee ervaring opgedaan. Op een tiental locaties door heel Nederland zijn in totaal 15 instrumenten in langdurig bruikleen geplaatst. Daarnaast hebben wij veelbelovende pianisten in de dop, ensembles en educatieve instellingen – waaronder de muziekschool Bellas Artes in Paramaribo – kunnen helpen met (niet-museale) 20e-eeuwse oefeninstrumenten.
Ook kunnen wij instrumenten in bruikleen geven aan andere locaties, zoals conservatoria, muziekscholen, muziekcentra (broedplaatsen) en zorgcentra (muziek voor ouderenzorg, onder meer voor behandeling van dementie). Ook kunnen wij instrumenten bij musici of ensembles in bruikleen plaatsen, zodat zij thuis kunnen oefenen. Het beheer en onderhoud van de bruiklenen wordt door ons uitgevoerd. In alle gevallen moeten er wel eerst fondsen beschikbaar worden gesteld om de uit te plaatsen klavierinstrumenten weer bespeelbaar te maken.
Wij streven er naar ergens in Nederland een nationaal centrum voor historische klavierinstrumenten op te bouwen van waaruit wij deze activiteiten kunnen realiseren. Een open depot, waar het publiek kan kennismaken met deze instrumenten en de restauratie ervan. Door de creatie van leerwerkplekken, kunnen we een volgende generatie gespecialiseerde ambachtelijke technici en restauratoren opleiden. Dit zal een kenniscentrum van internationale betekenis vormen door de combinatie met de vakbibliotheken en archieven, die wij beheren – waaronder die van het European Piano Teachers Association (EPTA). Vanzelfsprekend is, dat ook een klein podium onderdeel van dit centrum zal vormen, waar regelmatig historisch geïnformeerde en eigentijdse werken uitgevoerd zullen worden. Samenwerking met vergelijkbare centra in het buitenland ligt voor de hand. Dit centrum kan eveneens de functie van secretariaat voor het European Historic Keyboard Network gaan vormen.
Bovendien streven wij naar de opzet van één of meerdere locaties in Nederland, waar een creatief centrum of broedplaats voor musici en andere creatieve makers – interdisciplinair en meerstemmig cultureel – gericht op inzet van historische muziekinstrumenten en replica’s daarvan, kan worden gerealiseerd. In onze visie kunnen traditionele en eigentijdse kunstvormen hier samenkomen. Het bestuderen en uitvoeren van historisch geïnformeerde muziek, zowel Westerse – klassieke, oude en volksmuziek – als traditionele muziek uit andere culturen en mengvormen daarvan; naast het recyclen, herinterpreteren en verder ontwikkelen van muziek uit het verleden, al dan niet in nieuwe combinaties, cross-overs enz. Vanuit het feit dat twee van onze deelnemende musea geworteld zijn in Amsterdam en historisch gezien de Sweelinck Collectie binding heeft met het Conservatorium van Amsterdam (voorheen het Sweelinck Conservatorium), alsook vanwege de betekenis van Amsterdam als internationaal muziekcentrum en bakermat van de Amsterdamse School binnen de wereld van de historisch geïnformeerde muziekpraktijk, ligt de ontwikkeling van een broedplaats in Amsterdam voor de hand. Dat neemt niet weg, dat wij eveneens goede mogelijkheden zien in andere steden creatieve centra te ontwikkelen. Een goed voorbeeld wordt gevormd door Zamus – Kreativzentrum für Alte Musik in Keulen. Deze locaties kunnen op hun beurt weer de basis gaan vormen voor voortzetting van het Geelvinck Early Keyboard Festival. Dit festival – dat negen fysieke en één online editie heeft gekend – wist binnen enkele jaren uit te groeien tot het belangrijkste Europese festival op het terrein van fortepiano met elke editie: 35 tot 45 concertuitvoeringen met musici vanuit de hele wereld, drie dagen met masterclasses, internationale fortepiano en tafelpiano concoursen, uitvoering van nieuwe composities voor fortepiano en enkele interdisciplinaire manifestaties. Het had als spil een internationaal wetenschappelijk symposium voor stakeholders: musici, conservatoren, restauratoren, replica-bouwers, particuliere verzamelaars, pianotechnici, musicologen, componisten en muziekhistorici. Tot driemaal toe ontving het festival van de EFA (European Festival Association) het Europese kwaliteitslabel EFFE (Europe for Festivals – Festivals for Europe). Wij werkten samen met verschillende andere festivals in binnen en buitenland, o.a Festival Oude Muziek Utrecht.
Deze opzet is niet alleen van belang voor het behoud van het levend muziekaal erfgoed van klavierinstrumenten, het zal een stimulans vormen voor de gehele klassieke en oude muziek sector in Nederland en daarbuiten. Muziek houdt niet op bij onze landsgrens; in tegendeel muziek is een universele waarde. De piano is het meest bespeelde muziekinstrument wereldwijd; niet alleen voor klassieke muziek, maar voor vele eigentijdse muziekgenres ontstaan uit het samenvloeien van diverse muziekculturen. Jonge veelbelovende en gepassioneerde musici vanuit de gehele wereld komen naar Nederland voor muziekeducatie op historische instrumenten; zij willen leren van de wortels van de klassieke muziek, van de brede diversiteit aan klavierinstrumenten waarop de grote componisten hun werk schreven. Leren om zelf te excelleren, oude composities te hergebruiken en recyclen in nieuwe producties en daarna weer over de hele wereld uit te vliegen. Sedert de jaren ’70 – dus al meer dan een halve eeuw – heeft Nederland een belangrijke positie hierin ingenomen en geniet wereldwijd bekendheid. Deze positie dreigt Nederland als gevolg van bezuinigingen kwijt te raken. Als er geen brede variëteit met beschikbare historische klavierinstrumenten meer beschikbaar is om zich op te bekwamen, verliest ons land zijn glans; immers waarop moeten deze studenten dan oefenen?! Op welke podiumlocaties met een historisch klavierinstrument kunnen zij dan nog ervaring opdoen?!